Δυο-Τρία Πράγματα που Ξέρουμε για την Επιστημονική Φαντασία

Ποια η ανάγκη ενός τέτοιου άρθρου; Γιατί πολλά περιοδικά ΕΦ στην Ελλάδα νιώθουν την ανάγκη να περιλαμβάνουν ιστορικά άρθρα, να αναμασούν τον ορισμό του Στάρτζεον, να αναφέρονται διαρκώς στη Σέλλεϋ και τον Γουέλς; Εν ολίγοις, μάθημα θα μας κάνετε τώρα; Δεν γράφετε για τη συνέχεια του matrix καλύτερα;

Να λοιπόν. Η επιστημονική φαντασία δεν είναι μόνο ένα βιβλίο του Ασίμωφ συν μια ταινία του Ρίντλεϋ Σκοτ συν τα κόμικς της Μάρβελ με ολίγη από κάνα βραχύβιο ελληνικό περιοδικό. Η επιστημονική φαντασία είναι όλα αυτά συν τη συζήτηση για όλα αυτά συν την αντίληψη ότι όλα αυτά αποτελούν έναν κόσμο συναφή και εν μέρει διακριτό από το μέινστρημ της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου.

Όλοι οι φαν του είδους ξέρουν ότι στο ερώτημα "διάβασα το Νευρομάντη και μ' άρεσε, τι να πάρω τώρα;", η απάντηση δεν είναι "Ντοστογιέφσκι" αλλά "Φίλιπ Κ. Ντικ". Οι περισσότεροι καταλήξαμε εντελώς διαισθητικά σ' αυτό το συμπέρασμα, άσχετα αν κρύβει πίσω του πολλή θεωρία και βαθιά ανάλυση. Είναι διακριτός αυτός ο κόσμος, έστω κι αν τα όριά του είναι δυσδιάκριτα.

Το άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η συζήτηση για όλα αυτά. Και της συζήτησης έπεται η δράση. Σημαντικό χαρακτηριστικό της ΕΦ είναι η οργανωμένη παρουσία των οπαδών, η science fiction fandom, που δεν αρκέστηκαν στο να αγοράζουν τα περιοδικά και να βλέπουν τις ταινίες του είδους, αλλά προχώρησαν σε έκδοση φανζίν, οργάνωσαν συνέδρια, θέσπισαν βραβεία, και πρόσφεραν τόσα βήματα για βρεθούν οι φαν μεταξύ τους και να μιλήσουν για το αγαπημένο τους είδος. Χαρακτηριστικό της ΕΦ είναι ο διαρκής διάλογος. Κριτική, ανταλλαγή απόψεων, ιδέες που γονιμοποιούνται από άλλες ιδέες. Πλάι σ' όλα, η ευχαρίστηση να μιλάς με όρους όπως "έτη φωτός", "γαιοποίηση", "ταξίδι στο χρόνο", "ακτινοπίστολα" κ.λπ. με κάποιους που σε καταλαβαίνουν.

(Ο διάλογος μπορεί να γίνει με πολλές μορφές: συνέδρια, βιβλιοκριτικές, επιστολές σε περιοδικά, διακειμενικές αναφορές. Το αγαπημένο μου παράδειγμα: στο διήγημα της Κάθριν Λουσίλ Μουρ "Σαμπλώ" του 1933, η συγγραφέας βάζει τον ήρωα να σιγοτραγουδά ένα φανταστικό τραγουδάκι με τίτλο "Οι Πράσινοι Λόφοι της Γης". Το 1947 ο Ρόμπερτ Χάινλαϊν γράφει ένα διήγημα με τίτλο "Οι Πράσινοι Λόφοι της Γης", στο οποίο πρωταγωνιστής είναι ο τυφλός ποιητής/βάρδος/αλήτης Ράισλινγκ, του οποίου τελευταίο ποίημα είναι το επώνυμο. Χρόνια αργότερα, θεσπίζονται τα Βραβεία Ράισλινγκ για το καλύτερο ποίημα ΕΦ.)

Στην Ελλάδα, ο διάλογος περί επιστημονικής φαντασίας δεν έχει μεγάλη ιστορία. Δεν απέχει τόσο πολύ η δεκαετία του '50, που τα πρώτα αραιά δείγματα του είδους αποκαλούνταν "φανταστική επιστήμη". Μόνο από τη δεκαετία του '80 άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματα, να αναπτύσσεται ένα ρεύμα εκδόσεων και οργανωμένης δράσης των φαν, να υπάρχει μια κοινότητα επιστημονικής φαντασίας, έστω και κατακερματισμένη. Τα τελευταία χρόνια, η κατάσταση έχει βελτιωθεί αισθητά. Λέσχες, περιοδικά, website, άντε και η βελτίωση των υπηρεσιών του ΟΤΕ, έφεραν κοντά τους φαν. Με αποκορύφωμα, βεβαίως, το περιοδικό που κρατάτε στα χέρια σας.

Τέλος, είναι αυτονόητη η ανάγκη της πληροφόρησης. Λίγα στοιχεία... έτσι, για να ξέρουμε για τι μιλάμε. Η γνώση είναι δύναμη.

Γενικά

• Η επιστημονική φαντασία, με την ευρεία έννοια, πήγασε από τη λογοτεχνία κι εξαπλώθηκε στα κόμικς, στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση, στα παιχνίδια των υπολογιστών, στα βιντεοκλίπ του mtv (ακόμα και της Βίσση), στα παιχνίδια ρόλων, και οι ιδέες της, και κυρίως οι εικόνες της, έχουν σχεδόν αυτονομηθεί στην ποπ κουλτούρα. Είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο. Γι' αυτό και δεν μπορούμε να αγνοούμε την εξάπλωση των παιχνιδιών σε υπολογιστή, έστω κι αν το doom δεν είναι μνημείο του πολιτισμού μας όπως ο Παρθενώνας. Η κύρια εξέλιξη των ιδεών της όμως συνέβη στο λογοτεχνικό σκέλος της, το οποίο θα αποτελεί τον κύριο άξονα αναφοράς μας.

Ιστορία

• Το φανταστικό έχει μακραίωνη ιστορία.
  
• Ο συγκεκριμένος κλάδος του φανταστικού που μας ενδιαφέρει, δηλαδή η επιστημονική φαντασία ως είδος, είναι παιδί της βιομηχανικής επανάστασης.
  
• Πρώτο καθαρόαιμο έργο ΕΦ θεωρείται ο Φρανκεστάιν (1818) της Μαίρης Σέλλεϋ.
  
• Η επιστημονική φαντασία άνθησε και εξελίχθηκε στα αμερικανικά περιοδικά του είδους, κυρίως τα παλπ με το τραχύ χαρτί και τα κακοτυπωμένα, φανταχτερά εξώφυλλα, στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα.
  
• Σταθμός ήταν το πρώτο τεύχος του περιοδικού amazing tales τον Απρίλιο του 1926, όπου ο εκδότης του, ο Χιούγκο Γκέρνσμπακ, έγραφε: "...με τον όρο scientifiction εννοώ το είδος των ιστοριών που γράφουν ο Ιούλιος Βερν, ο Χ. Τζ. Γουέλς, ο Έντγκαρ Άλαν Πόε - ένα γοητευτικό ρομάντσο με επιστημονικά γεγονότα και προφητικό όραμα". Ο όρος scientifiction απλοποιήθηκε σε science fiction.
  
• Το είδος της ΕΦ αρχικά ήταν σχεδόν συνώνυμο των περιοδικών στα οποία φιλοξενούνταν. Η ΕΦ υπό μορφή βιβλίων και μυθιστορημάτων εμφανίστηκε ουσιαστικά στη δεκαετία του '50.
  
• Η ΕΦ πήρε μορφή όχι μόνο από τους σημαντικούς συγγραφείς του είδους, όπως ο Α.Ε. Βαν Βογκτ, ο Ρόμπερτ Χάινλαϊν και ο Ισαάκ Ασίμωφ, αλλά και από συγκεκριμένους αρχισυντάκτες περιοδικών που έπαιξαν και οι ίδιοι σημαντικό δημιουργικό ρόλο, γίγαντες σαν τον Τζων Γ. Κάμπελ Τζούνιορ του astounding και τον Χόρας Γκολντ του galaxy.
  
• Μεγαλύτερο κοινό και υπόληψη απέκτησε από τη δεκαετία του '60, όταν απέκτησαν καλτ υπόσταση μεταξύ των αμερικανών φοιτητών, αλλά όχι μόνο, μυθιστορήματα όπως Ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών (Τόλκιν), Ντιουν (Φρανκ Χέρμπερτ), Ξένος σε μια Ξένη Χώρα (Χάινλαϊν).

Ορισμοί

• Τζέημς Ε. Γκαν. "ΕΦ είναι ο κλάδος της λογοτεχνίας που ασχολείται με τα αποτελέσματα που έχουν οι αλλαγές στους ανθρώπους του πραγματικού κόσμου, όπως αυτές μπορούν να προβληθούν στο παρελθόν, το μέλλον, ή σε μακρινά μέρη. Συχνά καταπιάνεται με τις επιστημονικές ή τις τεχνολογικές αλλαγές, και συνήθως αφορά ζητήματα ευρύτερα από το άτομο ή την κοινωνία του".
  
• Ντέημον Νάιτ. "Ζούμε σε μια νησίδα γνωστών πραγμάτων. Αυτό που μας κάνει ανθρώπους είναι ο άσβηστος θαυμασμός μας για το μυστήριο που μας περιβάλλει. Στην επιστημονική φαντασία, προσεγγίζουμε αυτό το μυστήριο όχι με τα μικρά, καθημερινά σύμβολα, αλλά με τα μεγάλα σύμβολα του χώρου και του χρόνου".
  
• Τήοντορ Στέρτζεον: "Ένα διήγημα ΕΦ είναι μια ιστορία πλασμένη γύρω από ανθρώπινα όντα, με ένα ανθρώπινο πρόβλημα και μια ανθρώπινη λύση, η οποία ιστορία δεν θα υπήρχε δίχως το επιστημονικό περιεχόμενό της".
  
• Ντάρκο Σουβίν: "ΕΦ λοιπόν είναι ένα λογοτεχνικό είδος του οποίου αναγκαίοι και επαρκείς όροι είναι η παρουσία και η αλληλεπίδραση της αποξένωσης με τη γνωστική λειτουργία, και του οποίου κύριος μηχανισμός είναι ένα φανταστικό πλαίσιο εναλλακτικό του εμπειρικού περιβάλλοντος του συγγραφέα".
  
• Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την ΕΦ και μέσα από τα σύμβολά της μονάχα: αν έχει εξωγήινους, διαστημόπλοια, χρονικά παράδοξα, είναι ΕΦ. Το κύριο χαρακτηριστικό στις περισσότερες περιπτώσεις είναι οι υποθετικές συνέπειες της αρχικής ιδέας: τι θα συνέβαινε αν ανακαλύπταμε εξωγήινους; Τι θα συνέβαινε αν μπορούσαμε να ελέγχουμε το ανθρώπινο γονιδίωμα; Η ΕΦ είναι η λογοτεχνία του "Τι θα συνέβαινε αν...", του "what if..". Είναι η λογοτεχνία των υποθετικών ερωτήσεων.

science fiction και fantasy

Ένα θέμα που απαιτεί δικό του άρθρο. Είδη του φανταστικού, που ωρίμασαν πλάι-πλάι στα ίδια περιοδικά όπως γράφουμε παραπάνω, που σε πολλές περιπτώσεις γράφονται από τους ίδιους συγγραφείς. Όπως δεν έχει υπάρξει ικανοποιητικός ορισμός της ΕΦ που να καλύπτει όλες τις περιπτώσεις, έτσι και δεν υπάρχει σαφής προσδιορισμός των συνόρων μεταξύ των δύο συγγενικών ειδών. Έτσι, έχουμε και λέμε:

• Αποδίδουμε το "science fiction" ως "επιστημονική φαντασία" και το "fantasy" ως "φάνταζυ".
  
• Περιγραφικά: ρομπότ, διαστημικά ταξίδια, νανοτεχνολογία, είναι ΕΦ. Ξωτικά, σπαθιά και μαγεία, στοιχειά, είναι φάνταζυ.
  
• Ο Ασίμωφ και ο Κλαρκ είναι συγγραφείς ΕΦ.
  
• Ο Τόλκιν και η Τζ.Κ Ρόουλινγκ είναι συγγραφείς φάνταζυ.
  
• Αρκετοί συγγραφείς έχουν γράψει με επιτυχία και στα δύο είδη: η Ούρσουλα Κ. Λε Γκεν, ο Ρότζερ Ζελάζνυ, ο Πόουλ Άντερσον. Η ζωή ξεπερνά τις ταμπέλες, οι οποίες είναι χρήσιμες για τη συνεννόηση, αλλά όχι τύραννοι. Ο όρος φάνταζυ σε καμία περίπτωση δεν είναι μειωτικός.