από τον Γιώργο Μάντη
Ο Γερμανός Φυσικός Κλαούζιους
(1822-1888) το 1850 χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το θερμοδυναμικό όρο
"εντροπία" για να περιγράψει το ποσό της θερμότητας που πρέπει να βάλουμε
σ΄ ένα κλειστό σύστημα για να το φέρουμε σε μια δεδομένη κατάσταση.
Σύμφωνα
με το 2ο νόμο της Θερμοδυναμικής "Είναι αδύνατο να παράγουμε
έργο μεταφέροντας θερμότητα από κρύο σώμα σε θερμό σώμα σε οποιαδήποτε
αυτό-συντηρούμενη διαδικασία" ή αλλιώς "Η Εντροπία πάντα αυξάνει σ΄ ένα
κλειστό σύστημα που δεν βρίσκεται σε ισορροπία και παραμένει σταθερή σ΄ ένα
σύστημα που είναι σε ισορροπία". Πιο απλά : Όποτε υπάρχει ροή ενέργειας,
κάποια πάντα χάνεται σαν χαμηλού επιπέδου θερμότητα. Σε μια ατμομηχανή,
π.χ., η τριβή του εμβόλου μετατρέπεται σε θερμότητα. Δεν υπάρχει σύστημα
ελεύθερο τριβής, γι΄ αυτό και δεν υπάρχει τέλεια μηχανή. Η Εντροπία είναι το
μέτρο αυτής της απώλειας.
Σε μια
ευρύτερη έννοια, μπορούμε να αναφερθούμε στην Εντροπία σαν ένα μέτρο της
τάξεως ενός συστήματος. Όσο μεγαλώνει η Εντροπία, τόσο μικραίνει η τάξη,
τόσο μεγαλώνει η αταξία (το χάος). Έτσι
ο 2ος Νόμος της Θερμοδυναμικής μπορεί να πάρει και την μορφή "Τα
Συστήματα έχουν την τάση να γίνονται όλο και λιγότερο πολύπλοκα". Μ΄ άλλα
λόγια "Σ΄ όλες τις μετατροπές ενέργειας από μια μορφή σε άλλη, ένα μέρος
της ενέργειας πάντα μετατρέπεται σε θερμότητα, που είναι η κατώτατη μορφή
ενέργειας". Είναι πολύ εύκολο να μετατρέπουμε οποιαδήποτε μορφή ενέργειας σε
θερμότητα, ενώ είναι πολύ δύσκολο και μερικές φορές πρακτικά ασύμφορο (πολύ
μικρός συντελεστής απόδοσης) να μετατρέψουμε θερμότητα σ΄ άλλη μορφή
ενέργειας. Όλα τα φυσικά συστήματα λοιπόν οδεύουν φυσιολογικά προς την
αταξία (το χάος) και όχι προς την τάξη (που είναι η τάση που έχει ο
άνθρωπος). Έτσι η Εντροπία θα αυξάνεται και θα αυξάνεται συνεχώς (με
αποτέλεσμα να αυξάνει συνεχώς η θερμική ενέργεια του σύμπαντος σε βάρος των
άλλων μορφών ενέργειας – μηχανική, ηλεκτρομαγνητική, ακουστική κλπ.) έως
ότου κάποτε δεν θα υπάρχει άλλη ενέργεια πια για να μετατραπεί σε θερμότητα,
όλα θα ‘χουν γίνει πια θερμότητα, η εντροπία θα γίνει η μέγιστη δυνατή στο
σύμπαν, δεν θα υπάρχει πια τάξις, όλα θα ‘ναι τυχαία, όλα χάος, πλήρης
ακινησία των πάντων, καμιά ζωή, το τέλος, καμιά διαφορά θερμοκρασίας, όλα θα
‘χουν την ίδια θερμοκρασία. Αυτό είναι που λέμε "Θερμικός Θάνατος".
Ανυπαρξία τριβής.
Εδώ είναι συζητήσιμο αν το Σύμπαν μπορεί να θεωρηθεί ένα
Κλειστό Σύστημα, για να εφαρμοσθεί η θεωρία της Εντροπίας σ’ αυτό. Φυσικά,
το ποσό της χρήσιμης ενέργειας του Σύμπαντος, ειδικά αυτής που παρέχεται από
τα άστρα, είναι αφάνταστα τεράστια, και ο Θερμικός Θάνατος του Σύμπαντος,
απέχει δισεκατομμύρια χρόνια στο μέλλον. Ο Φυσικός επιστήμονας βέβαια, δεν
επαναπαύεται ποτέ. Έχει μέσα του ένα μικρόβιο, που λέγεται "γιατί, πώς,
πού, επειδή, πότε". Την περιέργεια, την τάση της εξέλιξης, της ανακάλυψης,
της ανατροπής των πάντων. Την τάση της έρευνας, της συνεχούς και
αδιάλειπτης έρευνας. Την τάση του να μη δέχεται τίποτε, να μη πιστεύει σε
τίποτα και να ψάχνεται, να ψάχνεται συνεχώς. "Ερεύνα και, αναλόγως του τί
ανακαλύψεις, πίστευε". (tres physici, due athei).
Αλλά ας δούμε τώρα τί γίνεται με το πώς η Επιστημονική Φαντασία χρησιμοποιεί
τον όρο Εντροπία. Πρώτα – πρώτα, βέβαια, ο h.g. wells στο "time machine"
(1895), κάνει ορισμένες νύξεις εντροπίας, χωρίς να χρησιμοποιεί τον όρο
βέβαια (Ο τεράστιος Κόκκινος Ήλιος στο Τέλος του Χρόνου).
Γενικά,
βέβαια, όλες οι ιστορίες sf που μιλούν για το τέλος του κόσμου, στο τέλος
του χρόνου, μπορούν να θεωρηθούν σαν ιστορίες εντροπίας, και μεταφορικά και
λογοτεχνικά. Πρώτος όμως ο roy sheldon (ψευδώνυμο του h. j. campbell) στο
"house of entropy" (1953) χρησιμοποίησε τον όρο εντροπία.
Το 1956
(έτος σταθμός για την ιστορία της εντροπίας στην sf) ο isaac asimov
γράφει το άκρως αγωνιώδες και διασκεδαστικό διήγημα "the last question" με
ένα σούπερ-κομπιούτερ, συνεχώς εξελισσόμενο και ενισχυόμενο και
επεκτεινόμενο, στο οποίο πάντα τίθεται από τους ανθρώπους, σε διάφορες
χρονικές περιόδους, η ίδια ερώτηση "Μπορεί η εντροπία να πάψει ποτέ να
αυξάνεται και συνεπώς να αποφευχθεί ο θερμικός θάνατος του Σύμπαντος ;" και
στην οποία πάντα δίνει την ίδια απάντηση "Ελλιπή δεδομένα", έως ότου
ο θερμικός θάνατος γίνεται πραγματικότητα και τότε μόνο βρίσκει ο κομπιούτερ
τη λύση. Από το 1960 και έπειτα, παρά την ενόχληση ορισμένων
επιστημόνων, η έννοια της συνεχώς αυξανόμενης εντροπίας επεκτείνεται και σε
άλλα πράγματα, όπως τρύπες σε κάλτσες, βλάβες σε ψυγεία, ανθρακωρύχοι σε
απεργία, ακόμα και στο θάνατο, εν γένει όπου υπάρχει αταξία, ακαταστασία,
χάος, και αδυναμία από τον άνθρωπο ή την κοινωνία να ελέγξει όλες τις
μεταβολές που πραγματοποιούνται, φυσικές, κοινωνικές, πολιτικές, ιστορικές,
σεξουαλικές, ηθικές, θρησκευτικές κλπ. κλπ., λόγω της ταχύτητας ή της
συχνότητας πραγματοποίησής τους. Η ίδια η ζωή είναι μια κατάσταση υψηλής
τάξεως, και συνεπώς όλες οι ενέργειες και προσπάθειες του ανθρώπου, να φέρει
τον κόσμο του σε τάξη και να τον ελέγχει, είναι ενέργειες αντίθετες της
εντροπίας. Έτσι δημιουργήθηκε, ο μη- Φυσικός όρος "Αρνητική Εντροπία" (negentropy).
Το Σύμπαν λοιπόν καταρρέει. Όπου όμως έχουμε computers, μηχανοργάνωση και
γενικότερα οργανωτικές τάσεις, έλεγχο των πληροφοριών, συγγραφή βιβλίων και
ειδικά λεξικών ή εγκυκλοπαιδειών, όλα αυτά είναι παραδείγματα αρνητικής
Εντροπίας. Το 1968, ο περίφημος philip k. dick γράφει το "do androids dream
of electric sheep ?" Σ’ όλο το έργο του, έτσι κι αλλιώς χρησιμοποιεί τον
όρο εντροπία ή αυξανόμενη αταξία, σ’ αυτό το μυθιστόρημα όμως χρησιμοποιεί
τον όρο "kipple" για να χαρακτηρίσει άχρηστα αντικείμενα, σκουπίδια,
παλιόχαρτα, σπιρτοκούτια, τενεκεδάκια και εν γένει πράγματα άχρηστα, που
μετά τη χρήση συνήθως τα πετάς, μπουκάλια, καμένα σπίρτα, φύλλα ημερολογίου,
στυλό χωρίς μελάνι, στεγνοί μαρκαδόροι, άκυρα εισιτήρια, καλύμματα
τσίχλας, παλιές εφημερίδες, χρησιμοποιημένα χαρτιά υγείας κ.λ.π.
Όταν
δεν είναι κανείς εκεί κοντά, τα kipple αναπαράγονται, όλο το σύμπαν
οδηγείται σε μια τελική κατάσταση πλήρους, απόλυτης kipple-οποίησης. Ήδη από
το 1953, ο dick με το εξαιρετικό διήγημά του "colony" παρουσιάζει
διάφορα άψυχα αντικείμενα, όπως μικροσκόπια, κουτάλια, καρέκλες, πετσέτες
να επιτίθενται εναντίον ανθρώπων και να τους σκοτώνουν. Στο μυθιστόρημα "eye
in the sky" (1955), ένα σπίτι καταβροχθίζει και χωνεύει αυτούς που
κατοικούν σ’ αυτό. Πλήρες χάος.
Λένε πολλοί ότι το λογοτεχνικό είδος της sf, που ονομάσθηκε "new wave"
(Νέο Κύμα), άρχισε ουσιαστικά από το 1960, όταν ο j. g. ballard έγραψε το
διήγημα "the voices of time", στο οποίο η αντίστροφος μέτρηση για του
Σύμπαν συνοδεύεται από μερικά συμβάντα τοπικής εντροπίας, όπως η συνεχώς
αυξανόμενη τάση για ύπνο του πρωταγωνιστή.
Το 1967 (άλλο έτος σταθμός) η
εξαιρετική συγγραφεύς pamela zoline γράφει το διήγημα "the heat death of
thΕ universe", στο οποίο ο όρος της Εντροπίας επεκτείνεται στις καθημερινές
εργασίες μιας κοινής νοικοκυράς, με ολέθρια και καταστροφικά αποτελέσματα.
Εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό new worlds και θεωρείται
αριστούργημα, ακόμα και σήμερα.
Το 1975, ο m. john harrison
γράφει το διήγημα "running down", του οποίου ο πρωταγωνιστής, ένας
κουρελιάρης που χάνεται μέσα σε σεισμό και θύελλα, "κουβαλάει την δική του
εντροπία πάνω του".
Τον όρο της Εντροπίας
χρησιμοποιούν και άλλοι συγγραφείς "new wave" όπως ο thomas m. disch, ο
barry n. malzberg, ο robert silverberg, ο norman spinrad ("agents
of chaos", όπου αναφέρεται σε κάποιο φανταστικό βιβλίο "Η Κοινωνική Σημασία
της Εντροπίας"), η james tiptree jr., ο kurt vonnegut jr. ("breakfast
of champions"), κ.α.
Επίσης σε όλο σχεδόν το έργο
του brian w. aldiss, υπάρχει η τάση ανάμεσα στην εντροπία και αρνητική
εντροπία, ανάμεσα στην γονιμότητα και τη ζωή από τη μια μεριά, και τη στάση,
θάνατο και σήψη από την άλλη. o thomas pynchon το 1973 χρησιμοποιεί εικόνες
εντροπίας στο βιβλίο του "gravity’s rainbow". Ο george alec effinger
στο διήγημα "what entropy means to me" το 1972, τονίζει την χαρακτηριστική
τάση των πραγμάτων να πηγαίνουν όλο και συχνότερα στραβά . Ο robert
silverΒΕrg το 1971 στο διήγημά του "in entropy’s jaws", παρουσιάζει μια
καταπληκτική ιστορία εντροπίας, εξερευνώντας τη μεταφυσική του θέματος με
μεγάλη προσοχή. Γενικά στις δεκαετίες του ’60 και του ’70 η χρήση της
Εντροπίας στην sf έφθασε στο ανώτατο σημείο της. Παρ' όλα αυτά και σύγχρονοι
συγγραφείς όπως ο dan simmons το 1990 στο διήγημά του "entropy’s bed at
midnight" (chap) τη χρησιμοποιούν και μάλιστα με άψογο τρόπο.
Τελειώσαμε ;
Όχι βέβαια. Εδώ δεν αναφέραμε τον συγγραφέα που περισσότερο από οποιονδήποτε
άλλο χρησιμοποίησε τον όρο εντροπία και αρνητική εντροπία και μάλιστα στην
πιο πολύπλοκη και περιπεπλεγμένη μορφή της. Και όχι μόνο στο βιβλίο του "the
entropy tango" (1981). Πιστεύω να μαντέψατε ποιός είναι. Ο michael
moorcock (ΜΜ για τους φίλους του). Ειδικά στις σειρές του ήρωά του jerry
cornelius (3 σειρές) αλλά και τον jherek carnelian ή dancers at the end of
time (2 σειρές). o jerry cornelius φαίνεται για λίγο ανεπηρέαστος από την
Εντροπία, και συνεχίζει να γλιστρά και να παρεισφρύει σε εναλλακτικές
πραγματικότητες του 20ου αιώνα, ελπίζοντας να βρει ίσως κάποια της οποίας η
ζωτικότητα νικήσει τη φθορά και το θάνατο, αλλά σαν μια άλλη "Τυφοειδή
Μαίρη" κουβαλάει την μάστιγα της Εντροπίας μαζί του, και τελικά, ειδικά
μετά το θάνατο της μητέρας (και ερωμένης) του και της αδελφής (και ερωμένης)
του υπακούει σ’ αυτήν και ο ίδιος, με αποτέλεσμα να γίνει πιο ανθρώπινος και
λιγότερο ήρωας (αντιήρωας, θύμα, κορόιδο).
Πολύ ενδιαφέρον το βιβλίο του
colin greenland το 1983 "the entropy exhibition : michael moorcock and the
british new wave in sf".
Μια που αναφέραμε την
"Τυφοειδή Μαίρη", συνιστώ ανεπιφύλακτα τα τεύχη του daredevil και
wοlverine των marvel comics όπου παρουσιάζεται η "κακιά" typhoid mary,
δημιούργημα της συγγραφέως ann noccenti καθώς και η σχετική μίνι-σειρά.
Μεγάλη έμπνευση !
Η Εντροπία λοιπόν είναι ένα
σύμβολο, μια μεταφορά, δια μέσου της οποίας η μοίρα του Σύμπαντος, του
Μακρόκοσμου, μπορεί να συνδεθεί με τη μοίρα των Κοινωνιών και του Ατόμου. Η
Αρνητική Εντροπία εναντίον της Εντροπίας συνήθως εμφανίζεται σαν μια άνιση
μάχη, όπως ο Δαβίδ εναντίον του Γολιάθ, αλλά τελικά η αρρώστια, η λύπη, το
σκούριασμα, το κρύο και ο θάνατος αντισταθμίζονται τοπικά και ευκαιριακά από
το πάθος, την κίνηση και τον έρωτα. Απ’ αυτή τη σκοπιά και προοπτική, η
εντροπία είναι ένα από τα παλαιότερα και τα δημοφιλέστερα θέματα στη
Λογοτεχνία γενικότερα, π.χ. στα έργα των shakespeare, milton και dickens. Ο
επιστήμονας freeman dyson στο άρθρο του "time without end: physics and
biology in an open universe" (1979) αντιμετωπίζει με αισιοδοξία την
Εντροπία. Χρησιμοποιεί τον όρο "dyson’s sphere" (Ένα μίνι-σύμπαν σφαιρικό,
κούφιο, στο κέντρο του οποίου είναι ο ζωοδότης ήλιος, και τα εσωτερικά
τοιχώματα κατοικούνται. Η ενέργεια που ακτινοβολεί ο ήλιος είναι όση ακριβώς
χρειάζονται τα φυτά, τα ζώα και οι άνθρωποι που κατοικούν σ’ αυτό το
κλειστό, εσωτερικό σύμπαν.)
Όλες οι ιστορίες απ-εξέλιξης
είναι φυσικά ιστορίες μειούμενης εντροπίας. Μήπως αυτή είναι η ελπίδα τελικά
; Όχι βέβαια. Το ‘πα για να σας μπερδέψω. (Ντικ-ομανής γαρ).
«Μήπως εμείς, θεωρώντας δεδομένο ότι υπάρχουν θεοί,
αυτοεξαπατούμαστε με ανούσια όνειρα και ψέματα,
ενώ τύχη, ευκαιρία και αλλαγή μόνο ελέγχουν τον κόσμο;»
(ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ)